Tò he là một món đồ chơi độc đáo của nhiều thế hệ trẻ em Việt Nam. Khi nói về tò he, không thể không nhắc đến làng nghề tò he Xuân La – ngôi làng duy nhất ở Hà Nội vẫn còn giữ được nghề làm tò he truyền thống cho tới bây giờ. Trong bài viết dưới đây, JAVICO sẽ giới thiệu tới bạn những thông tin chi tiết về làng nghề này.
Làng nghề tò he Xuân La ở đâu?
Làng nghề tò he Xuân La nằm ở làng Xuân La, xã Phượng Dực, huyện Phú Xuyên, Hà Nội, cách trung tâm thành phố khoảng 30km.
Lịch sử của làng nghề nặn tò he Xuân La
Nghề nặn tò he đã xuất hiện ở làng Xuân La khoảng 400 – 500 năm nay. Ban đầu, tò he ở làng Xuân La chỉ là những chiếc bánh được nặn thành hình chim, cò để mang đến hội làng hay hình các con vật thường dùng để cúng lễ như gà, công, lợn, bò, trâu, cá… nên còn được gọi là bánh chim cò.
Tò he ban đầu còn được gọi là “bánh chim cò”. (Ảnh từ Internet)
Sau đó, người nghệ nhân đã sáng tạo, gắn thêm cho mỗi chiếc bánh một chiếc còi, khi thổi sẽ phát ra những tiếng tò te tí te vui tai, sản phẩm cũng từ đó mà được gọi tên chệch đi thành tò he.
Tò he được gắn thêm còi, khi thổi sẽ phát ra tiếng “tò te tí te” vui tai. (Ảnh từ Internet)
Các sản phẩm của làng nghề tò he Xuân La
Ở làng nghề Xuân La, hầu như ai cũng biết nặn tò he, từ người cao tuổi cho tới trẻ nhỏ. Theo thời gian, những người thợ ở làng tò he Xuân La không chỉ nặn ra những sản phẩm là chim, cò truyền thống mà còn tích cực cập nhật thị hiếu, sở thích của khách hàng để đáp ứng nhu cầu của thị trường.
Ngày nay, những sản phẩm tò he của làng nghề Xuân La có rất nhiều món đồ chơi sinh động, lạ mắt là những con vật ngộ nghĩnh, những nhân vật trong truyện cổ tích, hoạt hình, truyện tranh… được cả trẻ nhỏ và người lớn vô cùng yêu thích như: Tôn Ngộ Không, Trư Bát Giới, Aladin, Người Nhện, nàng Bạch Tuyết, Thánh Gióng nhổ tre đánh giặc Ân, trâu thong dong gặm cỏ, cá chép vượt vũ môn, chim phượng, chúa sơn lâm, phong cảnh làng quê, phong cảnh ngày mùa…
Các sản phẩm tò he của làng nghề Xuân La rất đa dạng, nhiều mẫu mã. (Ảnh từ Internet)
Nét độc đáo của sản phẩm tò he Xuân La
Nhìn thì có vẻ đơn giản nhưng nặn tò he thực tế chính là một môn nghệ thuật, đòi hỏi mỗi người thợ phải vừa sáng tạo, có trí tưởng tượng phong phú, vừa khéo léo, chính xác trong từng chi tiết thì mới nặn ra được những sản phẩm đẹp mắt, sống động, toát ra cái thần. Mỗi sản phẩm tò he cơ bản thì đều giống nhau nhưng mỗi người thợ lại có những nét riêng trong cách nặn các tiểu tiết, tạo ra những dấu ấn khác nhau cho sản phẩm của mình.
Để tạo hình những con giống, nhân vật, người thợ nặn tò he sẽ sử dụng nguyên liệu là bột gạo và màu, kết hợp cùng bộ đồ nghề là chiếc lược có chuôi, que tre và sáp ong.
Bột gạo được sử dụng để nặn tò he sẽ gồm cả gạo nếp và gạo tẻ được trộn theo tỉ lệ nhất định, trong đó gạo nếp thì ưu tiên dùng nếp dẻo, nếp cái hoa vàng thì vừa dễ làm, vừa cho sản phẩm có chất lượng cao hơn.
Màu dùng để nặn tò he trước đây được lấy từ các loại cây cỏ tự nhiên, trong đó màu đỏ lấy từ quả gấc, màu vàng lấy từ hoa hòe, củ nghệ, màu đen lấy từ cây nhọ nồi, màu xanh lấy từ lá riềng, lá trầu không. Hiện nay, người thợ chuyển sang sử dụng màu thực phẩm làm bánh, vừa có nhiều màu sắc, vừa lên màu đẹp, bền màu hơn.
Nguyên liệu để làm tò he chỉ cần bột gạo, phẩm màu. (Ảnh từ Internet)
Các công đoạn để cho ra một sản phẩm tò he hoàn chỉnh sẽ bao gồm:
- Chọn gạo sau đó trộn gạo nếp với gạo tẻ rồi ngâm nước, tiếp đó đem đi xay hoặc giã thành bột.
- Bột gạo được nhào kĩ cho đến khi không còn dính tay thì đem nắm thành những nắm nhỏ rồi đem luộc. Khi luộc bột, làm bột, cần chú ý phải theo dõi thời tiết, mùa đông cần làm bột dẻo hơn mùa hè. Bột phải được làm cẩn thận thì sản phẩm mới có độ bóng, mượt đẹp mắt.
- Sau khi làm bột xong, đem bột nắm thành từng vắt rồi đem trộn cùng màu. Công đoạn pha màu cũng phải được thực hiện thật chuẩn thì màu sắc mới tươi tắn, tự nhiên, giữ được màu bền lâu.
- Cuối cùng, người thợ sẽ sử dụng trí tưởng tượng và các kĩ thuật vê bột, véo bột, làm vân, tạo hình… để tạo ra những con giống, nhân vật tò he sống động.
Người thợ khéo léo tạo hình từng chi tiết nhỏ cho mẫu tò he. (Ảnh từ Internet)
Thực tế phát triển của nghề tò he Xuân La
Năm 2009, làng nghề tò he Xuân La đã thành lập Câu lạc bộ làng nghề truyền thống tò he. Đến nay, câu lạc bộ đã có hơn 100 hội viên chính thức với rất nhiều các nghệ nhân, các thợ nặn tò he tiêu biểu.
Năm 2010, nhân dịp kỉ niệm đại lễ 1000 năm Thăng Long – Hà Nội, làng tò he Xuân La đã có 3 sản phẩm được công nhận là kỉ lục Việt Nam là rồng thời Lý nặng 300kg, rùa nặng 250kg và mâm ngũ quả nặng 25kg.
Bên cạnh đó, trong các lễ hội, sự kiện vinh danh làng nghề truyền thống, tại các lễ hội, hội chợ, công viên… thì những gian hàng tò he và hoạt động biểu diễn nặn tò he của làng nghề Xuân La luôn nhận được sự quan tâm đặc biệt của du khách. Những nghệ nhân tò he tay nghề cao của Xuân La còn được mời tới các nước Mỹ, Anh, Nhật Bản, Trung Quốc, Lào, Campuchia… để biểu diễn.
Hoạt động nặn tò he rất được yêu thích tại các sự kiện, lễ hội. (Ảnh từ Internet)
Đến nay, những người thợ, người nghệ nhân ở làng tò he Xuân La vẫn miệt mài theo nghề, truyền nghề cho con cháu và có những đổi mới về chất liệu để kéo dài tuổi thọ, tăng cường vẻ đẹp cho sản phẩm, giúp gìn giữ và phát triển một nghề thủ công độc đáo của Việt Nam.
Hy vọng những thông tin trên đây đã giúp bạn hiểu hơn về làng nghề tò he Xuân La và trân trọng công sức của những người thợ ở làng nghề đã không ngừng gìn giữ và phát triển một nét văn hóa dân gian độc đáo của Việt Nam.
